آیا در تقسیم ارث باید بر اساس وصیت عمل کرد

سوال اساسی که برای هر وارثی پیش می آید این است که آیا در تقسیم ارث باید بر اساس وصیت نامه عمل کرد؟ آنچه واضح و مبرهن است این است که تمامی افراد بالاخره روزی از این جهان بار خود را می بندند و به سرای آخرت خویش کوچ می کنند. همه می دانیم که هیچ راهی برای جلوگیری از این واقعه وجود ندارد و دیر یا زود دچار آن می شویم. بنابراین چه بهتر است که خود را برای آن آماده کنیم و پیرامون اموال و اوضاع و احوال آن برای آینده تصمیم بگیریم.

دین مبین اسلام نوشتن وصیت نامه را امری نیکو می داند و آن را به تمامی افراد جامعه توصیه می کند. معمولا در وصیت نامه افراد در مورد اموال و دیون و مراسم کفن و دفن خود مواردی را ذکر می کنند. و گاها دیده می شود که اموال خود را بین ورثه تقسیم می کنند.

سوالی که در این قسمت مطرح می شود این است که وراث مجبور هستند به وصیت نامه جامه ی عمل بپوشانند یا مختار هستند؟ اگر به وصیت نامه عمل نشود چه اتفاقی می افتد؟

با ما همراه باشید تا به تمامی این سوالات پاسخ دهیم.

وصیت چیست؟

وصیت یک عمل حقوقی است و جزء عقود قانون مدنی می باشد. در وصیت فرد در مورد امور مالی و غیر مالی خود برای آینده تعیین تکلیف می کند. این نکته را مد نظر داشته باشید که اثر وصیت نسبت آینده می باشد.

وصیت نامه به دو بخش تقسیم می شود:

الف) وصیت تملیکی: در این نوع وصیت موصی مالی را مجانا و به طور رایگان به شخصی می دهد. و مال را به تملیک او در می آورد. مثل این که ماشین خود را به شخصی بدهد.

ب) وصیت عهدی: در این مورد دیگر خبری از تملیک مال نیست و موصی شخصی را مسئول اموری می گذارد و بر عهده ی او مسئولیتی بار می کند. مثل این که پدری قیمومت فرزند صغیر خود را بعد از فوت بر عهده ی برادر خویش گذارد.

حال که با این دو بخش آشنا شدید بهتر است سراغ ارکان وصیت برویم. این ارکان به شرح ذیل می باشد:

• موصی: منظور همان فردی می باشد که در مورد امورات مالی و غیرمالی وصیت می کند و در وصیت تملیکی و عهدی مشترک می باشد.
• موصی به: آن چیزی می باشد که وصیت شده و در تملیکی و عهدی وجود دارد.
• موصی له: آن شخصی می باشد که وصیت به نفع اوست. تنها در وصیت تملیکی وجود دارد.
• وصی: همان فردی است که موصی به آن وظیفه ای محول کرده و تنها در وصیت عهدی می باشد.

تا چه میزان از اموال را می توان وصیت کرد؟

اولین شرط برای وصیت این است که موصی باید مالک آن چیزی باشد که وصیت می کند؛ اگر شما مال دیگران را وصیت کنید، حتی اگر ایشان وصیت را تنفیذ کنند وصیت باطل است. پس تقسیم ارث بر اساس وصیت نامه ای که موصی مالک آن نباشد باطل است.

نکته بعدی این است که هر فردی مالک تمامی اموال خود می باشد و هر دخل و تصرفی می تواند در مال خود بکند. بنابراین می شود تمام اموال خود را وصیت کرد. اما قانون مدنی در مورد اثر آن نظری متفاوت دارد. بر حسب ماده 843 قانون مدنی تنها یک سوم وصیت نافذ می باشد و برای دو سوم دیگر باید اجازه ورثه وجود داشته باشد. پس تا یک سوم مال نیازی به اجازه ورثه ندارد.

وضعیت حقوقی وصیت مازاد بر ثلث ترکه

آیا عمل به وصیت نامه اجباری است؟

آنچه در دین اسلام سفارش شده این است: به وصیت باید عمل شود مگر این که وصیت ناعادلانه باشد که شرایط خاص خود را دارد. اما قانون مدنی وصیت را به دو بخش تقسیم کرده: الف) وصیت تا یک سوم اموال، ب) وصیت مازاد بر یک سوم اموال.

در مورد نوع اول جای بحثی نیست و باید به آن عمل شود و وارثین جای اعتراض و شکایت ندارند. اگر وصیت مازاد بر ثلث ترکه باشد تنها تا یک سوم ماترک صحیح می باشد. البته این به معنای باطل بودن مازاد بر ثلث نیست؛ بلکه نفوذ یا عدم نفوذ مازاد به وراث بستگی دارد. اگر آنان تنفیذ کنند که مازاد صحیح می باشد و باید به آن عمل کنند. ولی اگر مازاد را صحیح ندانند بلا اثر می شود و بین خود تقسیم می کنند.

اگر به وصیت نامه عمل نشود چه اتفاقی می افتد؟

همان طور که بیان شد وصیت دو بخش دارد. وصیت یا تملیکی یا عهدی می باشد. بنابراین اثر آن نیز متفاوت می باشد.

وصیت نامه عهدی: همان طور که بیان شد در این وصیت نامه مالی تملیک نمی شود و تنها عملی را وصی باید انجام دهد. به این مثال توجه کنید: پدری 1 دختر و 3 پسر دارد. وصیت می کند که سهم دختر و پسر برابر باشد. در این مورد دو حالت به وجود می آید؛ یا این که وارثین توافق می کنند که مشکلی وجود ندارد، یا این که به توافق نمی رسند. در این مورد چون وصیت خلاف قواعد است به وصیت عمل نخواهد شد و جای اعتراضی ندارد.

وصیت نامه تملیکی: در این وصیت نامه مالی تملیک می شود، پس اگر به وصیت عمل نشود می توان پیگیری کرد. مثال: پدری 4 پسر به نام های علی، رضا، حسین و محمد دارد. پدر به حسین یک سوم اموال خود را می دهد. در این مورد اگر ماترک تقسیم شود و بعد متوجه شوند که چنین وصیتی وجود داشته با توجه به یک سوم مورد وصیت از اموال علی، رضا و محمد به حسین داده می شود.

نقش انواع وصیت در تقسیم ماترک

حسب قانون امور حسبی وصیت نامه به سه بخش تقسیم می شود: 1) وصیت نامه خود نوشت، 2) وصیت نامه رسمی، 3) وصیت نامه سری.

1) وصیت نامه خودنوشت: این وصیت نامه را باید خود موصی و به خط خود بنویسد. همچنین باید تاریخ روز و ماه و سال را در آن مشخص کند. این نوع وصیت نامه سند عادی محسوب می شود. و ورثه تا 3 ماه پس از صدور گواهی حصر وراثت فرصت دارند وصیت نامه را به دادگاه تسلیم کنند. بنابراین اگر موصی خود این وصیت نامه را تنظیم نکند و به خط دیگری باشد فاقد ارزش است و قاعدتا به وصیت نامه عمل نمی شود.

2) وصیت نامه رسمی: این نوع وصیت در دفاتر اسناد رسمی نوشته می شود و سند رسمی محسوب می شود. بنابراین امکان تحریف در آن وجود ندارد. تنها زمانی می توان به این وصیت عمل نکرد که وصیت مازاد بر ثلث ترکه باشد.

3) وصیت نامه سری: این وصیت نامه ترکیبی از هر دو وصیت قبلی می باشد. یعنی باید به امضای موصی برسد ولی ممکن است توسط دیگری نوشته شده باشد. این وصیت در اداره ثبت اسناد سپرده می شود و بعد از فوت موصی به ورثه او داده می شود.

نکته: اگر شخصی که سواد نداشته باشد و وصیت خود نوشت داشته باشد مطمئن باشید که این وصیت نامه صحیح نیست و فاقد اثر می باشد.

بنابراین با توجه به نکته فوق تقسیم ارث بر اساس وصیت نامه خود نوشتی که توسط ثالثی نوشته شده صحیح نمی باشد و نباید به آن عمل کرد.

اشخاص ذی نفع در وصیت نامه

اشخاصی که در مورد آن ها وصیتی صورت می گیرد به دو گروه تقسیم می شوند که شامل:

الف) طبقه ی وارثین: مثل افراد طبقه اول: فرزندان یا فرزند فرزندان و یا پدر و مادر. افراد طبقه دوم: خواهر و برادر یا فرزندان آنان یا اجداد. افراد طبقه سوم: اعمام و اخوال یا فرزندان آنان. حتی ممکن است به زوج یا زوجه داده شود که از موجبات سببی هستند.

ب) افراد خارج از موجبات ارث: دربرگیرنده هر فرد یا شخصی می شود. ممکن است مالی برای دوستی وصیت شود. ممکن است برای شرکتی وصیت شود. حتی ممکن است برای ارگان یا نهاد خاصی وصیت شود که در هر صورت نافذ است.

سخن پایانی

همان طور که اشاره شد وصیت امری پسندیده است که در آن موصی در مورد اموال خود تعیین تکلیف می کند. بیان شد که اگر مورد وصیت تا یک سوم اموال باشد صحیح می باشد و باید به آن عمل کرد. و ورثه نمی توانند در مورد آن اعتراض کنند مگر این که ادعای تحریف وصیت نامه را داشته باشند که باید اثبات شود.

اما اگر وصیت مازاد بر یک سوم اموال باشد باید ورثه وصیت را تنفیذ کنند. در غیر این صورت اگر وصیت را رد کنند تنها تا میزان یک سوم اموال مورد قبول است و باید تا همین مقدار به وصیت عمل شود و مازاد بر آن بین ورثه به نسبت قدرالسهم تقسیم می شود. بنابراین در صورت صحت باید در تقسیم ارث بر اساس وصیت نامه عمل کرد البته به شرطی که صحیح باشد.